Prof. Rotmans: Chaos can help
CHAOS KAN ENORM HELPEN
Transitiemanagement van onderop
Jan Rotmans inspireert met een heldere boodschap: de wereld om ons heen verandert evolutionair; wie vasthoudt aan oude economische modellen, neemt een groot risico en kiest voor onherstelbare achterstand. Wat gepland is als interview van maximaal 1 uur,
werd een bijna twee uur durend brainstormend gesprek waarin de kansen voor Curaçao werden verkend.
“Ik kijk niet zo zeer naar trends maar naar contratrends. Heel veel mensen zien deze ontwikkelingen niet, maar hier ontstaat de nieuwe dynamiek. Ik heb het over glocalisering ten opzichte van globalisering, ik heb het over vooruit naar vroeger; terug naar de menselijke maat. Mensen wantrouwen de grote instituties en organisaties, en willen eigenlijk weer op basis van vertrouwen dingen samen doen. Ik kijk langer, scherper en beter dan andere mensen – en voor mij is het onbegrijpelijk dat niet veel meer mensen zo kijken”.
Rotmans komt uit wereld van complexiteit, maar houdt zich steeds meer bezig met processen, maar zelfs die zijn wiskundig te benaderen.
Onze voormalige Nederlandse Antillen bestaat uit 6 eilanden die, weliswaar op eigen initiatief, los zijn geraakt van elkaar. Dit zorgt sinds 10-10-10 voor een algeheel gevoel van chaos en onveiligheid. In uw boek “In het Oog van de Orkaan” geeft u aan dat dit een van de belangrijke voorwaarden is om in transitie terecht te komen.
“In een volgende fase van transitie, dat is de kantelfase. Een transitie neemt gemiddeld twee generaties, ca. 50 jaar in beslag - maar op een bepaald moment beland je in een kantelperiode die heel chaotisch is, heel onoverzichtelijk. Voor veel mensen is dat bedreigend, die hebben geen overzicht en geen inzicht. Maar voor mensen zoals ik is deze fase juist een feest! Want als je echt wil veranderen, dan kan de chaos je helpen. Dit is het moment in de complexiteitsleer om de ramen en de deuren open te zetten. Dicht op een kantelpunt is het mogelijk om sneller interventies te plegen en een daarmee enorm effect creëren. Dit zie ik nu op dit eiland. Juiste interventie op het juiste moment kan een enorm verschil opleveren.
Als trendwatcher projecteer ik wat er in de rest van de wereld gebeurt op Curaçao; wat gebeurt er hier, wat kunnen we ervan leren, gelden de internationale ontwikkelingen voor onze kleine maatschappij. Is transitie niet is voorbehouden aan de gevestigde ontwikkelde landen? Is het misschien wat elitair om met transities bezig te zijn?
“We moeten twee dingen helder onderscheiden: wat is je wereldbeeld en wat is je mensbeeld. Wat gebeurt er als het wereldbeeld kantelt en het mensbeeld. In een transitie is dit kantelen waarneembaar, hoe mensen naar de wereld kijken en naar zichzelf en anderen. Het is belangrijk vanuit welk wereld- en mensbeeld je kijkt naar de mondiale ontwikkelingen. Wat ik heb bedacht en beschreven, is ontwikkeld vanuit een Westers perspectief. Ik heb gesteld dat transities altijd beginnen bij de elite, juist niet de financiële elite, maar de intellectuele, creatieve dwarsdenkers en friskijkers. Deze ‘elite’ infecteert de koplopers van het peloton, die infecteren de volgers en dan de achterblijvers. Je ziet dat zelfs kleine groepjes, zo klein als drie-vier-vijf mensen die elkaar aanvullen, een transitie kunnen veroorzaken. In Nederland, maar ook in de omringende landen, zie ik dat er voorhoede spelers zijn die proberen de grotere groep mee te krijgen. Ik noem altijd het voorbeeld van de transitie van roken naar niet-roken. Dat begon bij een elite, de mensen die als eerste inzicht hadden in het causale verband tussen roken en (on-)gezondheid. 50 jaar geleden rookte nog 80% van de bevolking, nu rookt nog maar iets meer dan 20%. Deze kanteling is niet door de overheid gestuurd want, mede door de enorme lobby vanuit de tabaksindustrie, is de overheid pas veel later gekomen met rook-beperkende maatregelen. Het was vooral een cultuuromslag, die is ontstaan van onderop – de grootste sprong wordt gemaakt als de elite tot de grote groep mensen doordringt, en dan pas de overheid”.
Is er zoiets als een kritische massa?
“Wiskundig kun je er vanuit gaan dat als je tussen de 10-15% van een bevolking meekrijgt, dat je dan in die kantelfase terecht komt. Omdat het proces sterk lineair verloopt, is 15% procent voldoende, dan kantelt er iets, en dan komt het in een stroomversnelling en wordt het onomkeerbaar . Zo zou het op Curaçao ook kunnen gaan. Ik zou me graag verder oriënteren op de fase waarin dit eiland nu zit. Onderzoek naar de Curaçaose identiteit, de cultuurhistorie. Wat is de veranderkracht van dit eiland?
Onze Isla raffinaderij is er sinds 1914, maar inmiddels onderwerp van tegenstellende discussies.
“Als ik even hardop denk, dan heeft deze raffinaderij ook veel goeds gedaan voor het eiland als je kijkt naar sociaal economische ontwikkeling. We moeten de raffinaderij zien in de context van de tijd. Maar er is meer aan de hand: groeiende criminaliteit, ongelijkheid. Dat zijn niet de nieuwe waarden waarnaar je streeft. Als ik ‘vooruit naar vroeger’ projecteer op Curaçao, dan heb ik het over universele waarden als vertrouwen hebben in elkaar, prettig samenleven, op een natuurlijke wijze, zonder te veel vervuiling – dan zou Curaçao dus op zoek moeten gaan naar z’n ijkpunt. In Europa hebben we systemen gemaakt die ons hebben overweldigd – wij staan in dienst van die structuren. Wij zijn ooit begonnen die structuren te bouwen, maar die zijn uit de hand gelopen. En nu moeten we terug naar de kern: het menselijk contact. Die zie ik juist in economische contra-trends: schaalverkleining. Glocalisering.
Uit alle studies blijkt dat wereldwijd het gemiddelde inkomen is toegenomen, maar het verschil tussen arm en rijk ook is toegenomen. Een steeds kleiner percentage beheert een steeds groter deel van het kapitaal. Dit zorgt ook voor een groeiende onrust. Efficiëntie, effectiviteit, kostenbewaking, dit zijn (oude) systeemwaarden. Maar menselijke waarden zijn universeel: vertrouwen, gevoel van veiligheid, kwaliteit van leven, ruimte, tijd, samenredzaamheid. Ons Westerse wereldbeeld was geënt op ideologie en religie, maar daar zijn geen nieuwe waarden voor in de plaats gekomen. Steeds meer mensen zijn bezig zijn met het herontdekken van deze waarden als onderdeel van zingeving. Ik weet niet hoe dat leeft hier, op dit eiland?
Met het oog op onze toeristische sector wordt er aandacht besteed aan ‘waarden en normen’. Campagnes als Dushi Hende – waarin een ieder wordt gestimuleerd om een goed mensen te zijn. Met name in Nederland hebben we last van een negatief imago dat Curaçao crimineel is en de mensen onbeleefd. Maar als ik kijk hoe ongelooflijk veel kinderen er leven in eenoudergezinnen, tienermoeders, en eigenlijk het overgrote deel van ons volk dat ver onder de minimum grens leeft, is deze opdracht pijnlijk ingewikkeld. Ik denk echter dat daar de kanteling kan plaatsvinden: wij zijn ons systeem opnieuw aan het vormgeven sinds we land zijn.
“Dit is juist een uitgelezen kans om die sprong te maken, die transitie. Echter, op het moment dat je in die kantelfase terecht komt, is het een heftige strijd tussen degenen die het willen houden zoals het is vanuit de bestaande belangen, en degenen die het anders willen. Belangrijke vraag: is er echt een strijd gaande, of is het een hele kleine groep die het anders wil en een grote groep van politici en bestuurders liefst nog lange tijd zoals wil behouden zoals het is. Achter elke transitie schuilt een machtsstrijd. Een overdracht van de macht van de gevestigde orde naar de opkomende orde. Wat belangrijk is voor Curaçao, is het ontwikkelen van ‘empowerment’. De onderstroommensen voorzien van macht. Bijna elke transitie gaat buiten de bestuurders om. Het zijn eerst de koplopers uit de samenleving die de rest inspireren. Ik weet niet hoe groot het veranderend vermogen is van Curaçao. Wie zijn de dwarsdenkers en friskijkers?
In het tijdsbestek van drie jaar sinds Curaçao een land is, zetelt inmiddels de derde regering en hebben we een politieke moord te betreuren.
“Er komen dus 3 lijnen bij elkaar, en dat maakt het zo uniek hier. Politiek, economie en cultuur. Curaçao is zichzelf opnieuw aan het uitvinden, bestuurlijk is er een tandeloos, krachteloos apparaat dat voortdurend uiteenvalt, maar de wereld om Curaçao heen verandert razendsnel. Dit gaat zo natuurlijk niet goed. Ik zie namelijk nog geen Plan B, nog geen visie op nieuwe economische motor anders dan het plan van GreenTown. Dit plan is ontwikkeld vanuit de gevoelde noodzaak om heel goed na te denken over de economie van de toekomst die de meeste toegevoegde waarde biedt. Het kan toch niet zo zijn dat dit eiland nog leunt op een oude olieraffinaderij? Er is geen land op de wereld dat dit nog durft. Alle opkomende economieën mikken op de nieuwe pijlers van de nieuwe economie. Dus als je EN een zwak bestuur hebt, EN je bent in transitie omdat je op eigen benen moet leren staan EN je doet niet mee aan de nieuwe economie, dan neem je MAXIMAAL risico”.
Is GreenTown die elitaire groep?
“Wat ik leer van transities is dat als er een groep is die het ziet, de elite in de positieve zin van het woord, dat ook deze groep zich transformeert, uitbreidt naar het bredere draagvlak. Over vijf jaar is GreenTown in verbinding met mensen in de andere lagen van de bevolking, met de koplopers die zich daar hebben onttrokken aan dat lamentabele en die inertie. De lokale helden, de jonge mensen die mee willen lopen. Wie zijn in de deze diverse gemeenschap de koplopers, leiders, pioniers?
Ik sprak onlangs een oudere meneer die op Souax een systeem heeft opgezet waarbij de bejaarden worden ingezet voor kinderopvang van alleenstaande moeders. Een mooi voorbeeld van een heel nieuw sociaal systeem.
“Dit soort mensen zijn vaak de grondleggers van maatschappelijke veranderingen die schijnbaar toevallig ontstaan. Curaçao heeft een eigen veranderstrategie nodig. Kunnen we een veranderstrategie ontwikkelen die effectief is en toch in al die diverse gemeenschappen van het eiland de potentiele leiders vinden, en verbinden? Daar ligt namelijk het succes van transities uit het verleden.
Misschien ligt er een enorme kans in de macht maar ook de kracht van de Curaçaose vrouw, in alle lagen van de bevolking, vanuit de matriarchale gemeenschap die we zijn. Veel vrouwen die hier zijn opgegroeid, zijn hoogopgeleid na hun studie teruggekeerd, dit is een heel gemêleerd netwerk. Deze vrouwen hebben een heldere mening over wat ze zouden willen als toekomst voor ons eiland en zijn daadkrachtig. Dit is een groep die is gestoeld op vrouwelijke principes. En deze komen voor een groot deel overeen met die waarden van ‘Vooruit naar Vroeger’.
“Dat is extra interessant omdat er een waardeverschuiving plaatsvindt vanuit de masculiene waarden naar de feminiene waarden. En je ziet bijvoorbeeld in Nederland een enorme opkomst van vrouwelijke leiders. Dit zou voor Curaçao ook een mooie mogelijkheid bieden. Je zou vijf vrouwen moeten vinden die echt lokale leiders zijn. Juist midden in de samenleving, zonder een direct politiek stempel. Vrouwen hebben intrinsiek in zich dat ze het goed willen doen voor hun kinderen en voor hun kleinkinderen, met het oog op de toekomst. Dit is wars van iedere vorm van politiek of economisch gewin. Daarom lukt het ook niet vanuit de politiek, omdat het dan altijd gekleurd wordt vanuit een bepaalde ideologie. Transities lopen eigenlijk overal dwars doorheen en zijn gericht op het Plan B dat voor iedereen van Curaçao een alternatief biedt van werkgelegenheid, sociale rust, ecologische kwaliteit. In alle opzichten bouwen aan de samenleving, voor iedereen. Zover ik nu weet, is dit plan er niet en dat zie ik ook niet komen als ik naar de huidige bestuurders kijk. Ik zou daar nerveus van worden, als ik hier zou wonen. Waarmee verdienen we ons brood over 10 jaar? Niet met de topsectoren
die we nu hebben, want de helft daarvan bestaat niet meer over 5 tot 10 jaar. En als ik door de transitiebril kijk naar Curaçao, dan snap ik niet dat mensen niet zien dat die raffinaderij in de weg staat. Feitelijk heeft Curaçao één zekerheid, en dat is dat de raffinaderij zal verdwijnen. Economisch gezien is deze pijler al dood. De raffinaderij kost alleen maar geld, niet alleen in operationele zin maar ook de negatieve effecten ervan zoals ziekte bij mensen die onder de rook wonen en werken. En, ook ten aanzien van de toekomst van de toeristische sector. Toeristen die in eigen land massaal onderdeel zijn van de transitie naar de schone, CO2 neutrale maatschappij, zullen hun vakantiedagen niet willen doorbrengen op een vervuilend eiland. Ecotoerisme is de snelst groeiende sector binnen het toerisme.
Het feit dat Aruba beslissend heeft gekozen voor ‘green’, zal een belangrijke trigger zijn voor Curaçao om dit pad te volgen.
“Het gaat om de ‘power shift’, degenen die het slimst zijn en zich het best kunnen aanpassen aan de nieuwe economieën, die zullen overleven. Voor Curaçao ligt daar een enorme uitdaging, met fantastische kansen”.
* Gonneke van den Kieboom is innovatie adviseur, trendwatcher, merkstrateeg en reclamemaker, directeur van copyrightG BV innovating business en WOW! innovation, marketing & communication. gonneke@wowbv.com
